प्रभावकारी वैकल्पिक कक्षा सञ्चालनको आधार

 ३० श्रावण २०७८

कोभिड जोखिम कायम नै रहँदा विद्यालय सञ्चालनको विषय कठिन  बन्दै गइरहेको छ । स्वास्थ्य सुरक्षा अपनाएर विद्यालय खोल्न सकिने अवस्था अहिले सम्म देखिएको छैन । विगतका दुई शैक्षिक वर्षहरु व्यतित भइसकेका छन् । अबको बाटो के र कसरी विद्यालय सञ्चालन हुन्छन् भन्ने कुराको अहिले पनि उहि अन्योल कायम नै रहेको अवस्था छ ।

भौतिक उपस्थितिमा विद्यालय सञ्चालन हुन नसक्दा इन्टरनेटको माध्यमबाट भर्चुअल कक्षा सञ्चालन गर्ने विकल्प आइरहँदा यसलाई कार्यान्वयनका लागि आवश्यक तयारी हुन सकिरहेको छैन । प्रायः विद्यालयहरुले अनलाइन कक्षालाई परीक्षणमा ल्याए पनि यो केवल औपचारिकता निभाउनमा मात्र केन्द्रित देखिन्छ ।

शिक्षकले कामै नगरी तलवभत्ता खाए भन्ने आरोपबाट बच्नका लागि मात्र अनलाइन कक्षाको दुहाइ दिएर पुग्दैन । यसमा धेरै नै जटिलता छन् । ती जटिलताहरुलाई न्यूनीकरण गरी अबको बाटो के हुने भन्ने विषयमा एउटा ठोस निर्णय लिएर कार्यान्वयनमा जान ढिला भइसकेको छ ।

अनलाइन कक्षा सञ्चालनका लागि आवश्यक पूर्वाधार विकास हुनु पर्दछ । खासमा विद्यालयले अनलाइन कक्षाका लागि कक्षा सञ्चालन गरेर मात्र पुग्दैन । यसलाई प्रभावकारी बनाएर सबै विद्यार्थीहरुको पहुँचमा पुर्‍याउनका लागि व्यापक तयारी गर्नु पर्दछ ।

विद्यालयले आफ्ना नानीबाबुहरुको इन्टरनेटमा पहुँच भए नभएको स्थलगत अनुगमन गरी वास्तविकता पत्ता लगाउने कार्य अनलाइन कक्षा सञ्चालनको पहिलो कार्य हो । के कस्तो सुविधा छ या छैन ? जुम, टिम, मिट, आदि लगायतका माध्यमबाट कक्षामा सहभागिता सम्भव छ या छैन ? सामाजिक सञ्जाल कत्तिको प्रभावकारी हुन सक्दछ ? या यी दुबै सम्भव छैन ? अन्य विकल्प के के हुन सक्दछन् ? डिजिटल सामग्री निर्माण र प्रयोगमा के कस्ता समस्याहरु छन् ? अफलाइन सामग्रीहरु कत्तिको प्रभावकारी हुन सक्लान् ? अर्थात् कति प्रतिशत विद्यार्थीहरु कुन विकल्पमा समाहित हुन सक्छन् र कुनै पनि विकल्पमा सहभागी हुन नसक्ने विद्यार्थीको खास संख्या कति छ ? र तिनीहरुलाई उपयुक्त विकल्पमा पहुँच पुर्‍याउनका लागि के गर्नु पर्दछ ? भन्ने विषयमा अध्ययन नगरी सञ्चालन हुने कार्यक्रमहरु पक्कै पनि औपचारिकतामा मात्र सिमित हुन्छन् ।

के स्पष्ट हुन्छ भने अबको विषम परिस्थितिमा वैकल्पिक विधि अबलम्वन गर्नका लागि व्यापक तयारी आवश्यक छ । तर यो तयारी कसले गर्ने हो ? शिक्षकले ? विद्यार्थीले ? अभिभावकले ? विद्यालयले ? या कस्ले ?

पक्कै पनि कुनै एक पक्षबाट मात्र भएका प्रयासले सफलता प्राप्त हुँदैन । यसमा विद्यालयसँग अर्थात् विद्यालयीय गतिविधिहरुसँग सम्बन्धित सबै पक्षको सहकार्य आवश्यक हुन्छ । प्रथम जिम्मेवारी त विद्यालयकै हो । तर विद्यालयले सबै पक्षसँग सहकार्य गरेर विकल्प दिनका लागि व्यापक छलफल, अन्तरक्रिया र सहकार्यको वातावरण सृजना गर्नु पर्दछ ।

अनलाइन लगायतका वैकल्पिक विधि र पद्धति बाट नियमित कक्षा सञ्चालन गर्नका लागि प्रथमतः विद्यालयले आफ्नो सेवाक्षेत्रको वस्तुस्थिति आँकलन गर्नु पर्दछ । कति प्रतिशत विद्यार्थीहरु कुन विकल्पको पहुँचमा छन् र कति कुन मा ? भन्ने तथ्याङ्क पहिलो कुरा हो । दोस्रो विद्यालयले कुनै पनि पहुँचमा पुग्न नसक्नेलाई कसरी उनीहरुमा पहुँचको सुनिश्चितता गर्न सकिन्छ भन्ने नै हो । यसका लागि विद्यालय सेवा क्षेत्र भित्र अवस्थित सरकारी निकायहरु,  टोल विकास संस्था, आमा समूह, यूवा क्लबहरु, सामुदायिक वन उपभोक्ता समितिहरु लगायतका सामाजिक सँघसंस्थाहरुसँग प्रतक्ष छलफल र परामर्ष गरी  साथ र सहयोग प्राप्त गर्ने वातावरण निर्माण गर्न सकिन्छ । अभिभावकहरुलाई अबको सिकाइ प्रकृयाको बारेमा अवगत गराई सबैको साथ र सहयोग लिने वातावरण सृजना गर्न सकेमा इन्टरनेटको माध्यमबाट सञ्चालन गरिने वैकल्पिक कक्षा सञ्चालनमा केहि सहजता प्राप्त हुन सक्दछ ।

जब कार्यक्रमहरु सहभागीतामूलक हुन्छन् तब त्यसले अपनत्व ग्रहण गर्दछ र सफलता प्राप्त गर्ने दिशा तर्फ उन्मुख हुन्छन् । वैकल्पिक विधि अर्थात् भर्चुअल कक्षा सञ्चालनका लागि विद्यालयले तयारी कार्य पूरा गर्नै पर्दछ । यसका लागि विद्यालयले सम्बन्धित सबै पक्षको सहभागीतामा कार्यक्रम निर्माण गरी कार्यान्वयन गर्नु पर्दछ ।

वैकल्पिक विधिको प्रयोगकर्ताका लागि आवश्यक पर्ने ज्ञान र सीप विकासका लागि यथोचित वातावरण विद्यालयले निर्माण गर्नका लागि ढिला गर्नु हुँदैन । आधुनिक प्रविधिको विकास सँगै धेरै अनलाइन अफलाइन एप्लिकेसनहरुको विकास भइसकेको छ । शिक्षण सिकाइ कृयाकलाप कम्प्युटरबाट मात्र होइन, हात हातमा बोकेर हिड्ने मोवाइल फोनबाट पनि सजिलो सँग गर्न सकिन्छ । यसका लागि विद्यालयले सम्पूर्ण शिक्षकहरुलाई यथाशीघ्र प्रविधिमा आधारित तालिमको व्यवस्था गर्नु पर्दछ ।

विद्यार्थी तथा अभिभावकहरुलाई समेत आवश्यक परामर्ष दिइ सहजीकरण गर्न सकेमा क्रमशः नयाँ प्रविधिले सिकाइमा प्रवेश पाउँदछ र सिकाइ सहज र प्रभावकारी बन्दै जान्छ । अहिलेका विद्यार्थीहरु प्रविधिमा अभ्यस्त छन् । यदि छैनन् भने पनि उनीहरुले अवसर प्राप्त गर्ने हो भने छिटो सिकाइ गर्न सक्दछन् । त्यसैले यो अवसर सिकाइमा सृजना गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।

कोभिड संक्रमणको निराकरण गर्न नसकिरहँदा र कहिले सम्म यो जोखिम कायम हुन्छ भनेर आंकलन गर्न नसकिरहँदा  ढिलो चाँडो प्रविधि भन्दा बाहेक अन्य विकल्प प्रयोग गर्न सक्ने अवस्था नआउन सक्छ । यसको बेलैमा पूर्वानूमान गरी प्रविधि प्रयोगमा सवलीकरण गर्दै जाने हो भने यो र यस्तै विषम परिस्थितिमा पनि नियमित सिकाइ सञ्चालन गर्न असम्भव भने पक्कै हुँदैन ।

गोविन्द भट्टराई

शिक्षक

होमराज लोहनी शारदा शिक्षा सदन मा.वि. 

भानु नगरपालिका २, तनहुँ ।